Puszcza Solska jest jednym z największych kompleksów leśnych w Polsce i Europie. Nazwa puszczy pochodzi od wsi Sól. Takie nazewnictwo przyjęła dawna podbiłgorajska wioska, a obecne dzielnica, która w 1954 roku została przyłączona do miasta Biłgoraja. W Puszczy Solskiej znajduje się piękny kościół pod wezwaniem św. Marii Magdaleny, wraz z dawnym zespołem pofranciszkańskim.
Wcześniej używana nazwa Eremus Salensis (łac. Puszcza Solska), po raz pierwszy została wzmiankowana w połowie XVIII w., a nazwa kompleksu leśnego w XIX w. Przed tym okresem posługiwano się różnymi określeniami tego miejsca, m.in. klasztor pod Biłgorajem, miejsce ku czci św. Marii Magdaleny, czy nawet konwent biłgorajski.
Niestety, historia owego sanktuarium, a także oficjalna strona internetowa parafii obfituje w błędne informacje. Na szczęście są tacy ludzie (Piotr Flor, wybitny historyk, regionalista i wieloletni badacz dziejów Puszczy Solskiej, wraz z moim skromnym udziałem), którzy próbują nakierować historię na właściwe tory, opierając się na prawdziwych źródłach, jakimi są dokumenty franciszkańskie.
Według tradycji, w 1603 roku, na skraju puszczy, ośmiu pastuszków z Soli wypasało bydło. Nagle usłyszeli odgłosy dwóch dzwonów, po czym zbliżyli się do miejsca zjawiska. Niestety, dzwony umilkły.
W 1615 roku zarządca solskiego dworu po drugim objawieniu, o którym powiadomił go pewien bartnik z Soli, wystawił w tym miejscu krzyż, obok którego wybudowano pierwszą kaplicę.
Od 1639 roku notujemy cudowne uzdrowienia przy niej poświadczone przez komisję kościelną, w składzie: ks. Jan Purecki vel Durecki, pleban z Potoka Ordynackiego (obecnie Górnego i Dolnego), a późniejszy proboszcz Łukowej, ks. Aleksander Siernicki, kanonik kolegiaty zamojskiej i o. Urban Jędrzejowski, kaznodzieja z konwentu franciszkanów także z Zamościa. Komisja ustaliła, iż przyczyną tych uzdrowień miała być św. Maria Magdalena.
Objawienia świętej dokonywały na ziemiach Ordynacji Zamojskiej, toteż ordynaci mieli ogromny wkład w rozwój kultu św. Marii Magdaleny. Jak podaje błędna historia, w 1603 lub 1604 Jan Sariusz Zamoyski (1542-1605), hetman wielki koronny i pierwszy ordynat, miał ufundować tę kaplicę. To nieprawda, bowiem źródła nic o tym nie wspominają, dodatkowo kanclerz nigdy nie był w tym miejscu. Nie wspomina o tym Aleksander Tarnawski, autor książki „Działalność gospodarcza Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana wielkiego koronnego (1572-1605)”. Poza tym, w tym czasie, będący już w złym stanie zdrowia ordynat przebywał w starostwie knyszyńskim, dodatkowo wstąpił do Warszawy na sejm. Stamtąd udał się wprost do Zamościa, gdzie wkrótce zmarł w 1605 roku, w wieku 63 lat.
W latach 1621-1623 przybył do Eremus Salensis pierwszy zakonnik z Lublina o. Seweryn Chamiec. W 1624 roku na synodzie diecezji chełmskiej uzgodniono, by protestancki Biłgoraj został włączony do tej diecezji.
Jedną z najważniejszych dat w dziejach kościoła św. Marii Magdaleny był rok 1644. III ordynat Jan Sobiepan Zamoyski (1627-1665) sprowadził bowiem oficjalnie franciszkanów do Puszczy Solskiej. Kilku mnichów przybyło wtedy z Zamościa. Jeszcze w tym samym roku został wybudowany pierwszy, drewniany kościół i klasztor.
Jednak większość przewodników i oficjalna historia wspólnoty parafialnej wspomina, że franciszkanie przybyli tu za sprawą Tomasza Zamoyskiego, który miał rzekomo ufundować im parafię. Jest to nieprawdą, gdyż II ordynat… zmarł w 1638 roku, a więc na 6 lat przed przybyciem braci zakonnych i na 83 lata przed jej powstaniem!
Powodem przybycia zakonników były z pewnością uzdrowienia oraz konieczność sprawowania sakramentu dla przybywających tu pielgrzymów. Ponadto w diecezji chełmskiej było zbyt mało kościołów rzymskokatolickich, w przeciwieństwie do cerkwi grekokatolickich i prawosławnych.
Ale parafia przy kościele św. Marii Magdaleny została erygowana dopiero w listopadzie 1721 roku. Skąd taki błąd w historii? W 1834 roku za sprawą archiwisty Mikołaja Stworzyńskiego, został sporządzony raport dla zarządu Ordynacji Zamojskiej, zawierający spis miejscowości należących do latyfundium Zamoyskich. Archiwista opisał mylnie historię parafii, nie dopisując drugiego imienia, czyli Józefa do Tomasza. W konsekwencji przesunął historię o ponad 80 lat wstecz. Niestety, na tym opierają się nadal wszelkie opracowania i przewodniki turystyczne. Nikt dotąd nie kwapił się nawet, by sporządzić kwerendę archiwalną. Przy okazji, Stworzyński zniekształcił również dzieje kultu św. Marii Magdaleny. Na szczęście zostały one opracowane i opublikowane kilka lat temu przez Piotra Flora.
XVII wiek był najbardziej burzliwym w historii Rzeczypospolitej – kraj nękały wyniszczające wojny. Franciszkanie nie zdążyli się nacieszyć nowymi budynkami, bowiem już w 1648 roku, wojska Bohdana Zenobiego Chmielnickiego (1595-1657) zniszczyły zabudowania (Powstanie Chmielnickiego). W 1657 roku wojska siedmiogrodzkie Jerzego Rakoczego i Kozacy Antona Żdanowicza spaliły po raz drugi kościół i klasztor.
Trzecia świątynia została spalona około 1702 roku, w wyniku nieszczęśliwego wypadku. Prawdopodobnie jeszcze w tym samym roku czyniono przygotowania do budowy nowego kościoła. Za sprawą V ordynata, Tomasza Józefa Zamoyskiego (1678-1725), w 1705 roku rozpoczęto budowę czwartego obiektu sakralnego. Jego budowę zakończono w 1713 roku. Jak na tamte czasy, kościół był imponujących rozmiarów i posiadał bardzo bogate wyposażenie.
Kościół został zbudowany na murowanych fundamentach, na planie krzyża. Miał 22 m długości, 12 m szerokości i aż 23 m wysokości! Posiadał 7 ołtarzy, w których znajdowały się liczne obrazy. Do dzisiejszych czasów zachowały się tylko obrazy św. Mikołaja, św. Floriana, św. Marii Magdaleny, św. Antoniego, św. Franciszka. Kiedyś ołtarze biłgorajskiego kościoła zdobiły m.in. obrazy św. Bonawentury, św. Józefa, św. Jana Nepomucena, św. Porcjunkuli, św. Józefa z Kupertynu… Dodatkowo posiadał on krypty, gdzie chowano franciszkanów i prawdopodobnie zamożnych parafian.
21 listopada 1721 roku parafia została ufundowana przez Tomasza Józefa Zamoyskiego, natomiast erygowana przez biskupa chełmskiego ks. Aleksandra Fredro. Należały do niej takie wsie: Sól, Dąbrowica i Majdan Księżpolski, a wkrótce Ruda Solska. W XVIII wieku w wyniku polityki ekspansyjnej Ordynacji Zamojskiej powstawały nowe wsie, m.in. Dereźnia, Bidaczów, Korczów i zostały one włączone do parafii.
Istnienie wcześniejszych ksiąg parafialnych wynikało z obowiązku prowadzenia przez zakonników dokumentacji odnośnie udzielania sakramentów. Nie jest to jednoznacznie z funkcjonowaniem wspólnoty parafialnej, co niektórzy sugerują.
Pech nie opuszczał zakonników – w czerwcu 1794 roku piorun uderzył w kościół, paląc go doszczętnie. Budowla znajdowała się blisko nowo wybudowanego klasztoru, w wyniku czego ogień zniszczył dach na budynku. XI ordynat Aleksander Zamoyski (1770-1800) nie miał funduszy na odbudowę kościoła, więc postanowiono przebudować wschodnie skrzydło konwentu na świątynię. W tym piątym kościele, od 1796 do 1928 roku odprawiano msze. Później nabożeństwa zostały przeniesione do obecnego sanktuarium, wybudowanego jako wotum wdzięczności za zwycięstwo nad bolszewikami w 1920 roku.
Powstanie Styczniowe odcisnęło straszliwe piętno nad Braćmi Mniejszymi Konwentualnymi. Za ich udział w spisku przeciwko carowi, klasztor zapłacił najwyższą cenę. W 1864 roku dokonano jego kasacji, a budynki i parafię przejęli księża diecezjalni. Ostatni zakonnik opuścił to miejsce w 1868 roku.
Najważniejszym i ostatnim aktem historii biłgorajskiej parafii zostało ustanowienie sanktuarium św. Marii Magdaleny (22 lipca 2016). W 2021 roku parafia św. Marii Magdaleny będzie obchodzić 300-lecie swojego istnienia.
*Tekst został napisany w celu skorygowania historii parafii św. Marii Magdaleny i został skonsultowany z badaczem dziejów tegoż klasztoru, Piotrem Florem.
Zabytki:
- Kościół pod wezwaniem św. Marii Magdaleny. Został zbudowany w latach 1921-1928 w stylu eklektycznym, wg projektu inż. Jerzego Siennickiego, nawiązującym do renesansu lubelskiego (podobny sufit jest w zamojskiej kolegiacie).
- Dawny zespół klasztorny. Został zbudowany w 1778 roku z fundacji Konstancji Zamoyskiej z Czartoryskich przez o. Józefa Derbedroszowicza. W 1794 roku dach na budynku został spalony w wyniku pożaru stojącego w sąsiedztwie kościoła. W latach 1796-1928 pełnił funkcję kościoła parafialnego.
- Kaplica św. Marii Magdaleny, murowana, zbudowana w 1856 roku na miejscu drewnianej kaplicy z 1794 roku. W środku znajduje się barokowy ołtarz z obrazem patronki parafii z 1797 roku. Na ścianach wiszą obrazy opowiadające o cudach św. Marii Magdaleny, w stylu ludowym, namalowane po 1794 roku. Warto wiedzieć, że mają pozmieniane napisy z końcem XVIII w. Poprzednie zawierały dokładne opisy uzdrowień i osób, które je doznały, potwierdzonych przez notariuszy apostolskich.
- Dzwonnica, wybudowana po 1780 roku. Na szczycie umieszczona jest rokokowa figura MB.
2 komentarze
Panie Michale, po szumnym tytule i treści artykułu nasuwa mi się pytanie, czym wg Ciebie jest parafia i jakie wydarzenie uznajesz za początek parafii. Z tekstu wynika, że wydarzenia opisane w raporcie dla Ordynacji, z udziałem Tomasza Zamojskiego (wg Ciebie Tomasza Józefa Zamojskiego) jesteś skłonny uznać za początek funkcjonowania parafii, ale ze względu na brak drugiego imienia ordynata (co jest błędem) należy je czasowo przesunąć o 80 lat. Oczywistym jest, że ordynatem tym nie mógł być Tomasz Zamojski, był nim Jan Sobiepan Zamojski. W raporcie Mikołaja Stworzyńskiego jest więcej informacji niż tylko imię ordynata. Jest podana konkretna data: 1644 rok (błędna?), jest podany z imienia i nazwiska biskup chełmski (też błędnie?). Informacji tych w artykule nie znajdujemy. Uwzględniając Twoją interpretację błędu to okazuje się, że w roku 1644 franciszkanów sprowadził Tomasz Józef Zamojski (ur. 1678) który wraz z biskupem chełmskim Pawłem Piaseckim (zm. 1649) własnoręcznie kładzie pierwsze kamienie pod fundament kościoła i dlatego historię należy przesunąć o 80 lat.
Błędny zapis imienia ordynata jak również zniekształcenie dziejów kultu św. Marii Magdaleny przypisujesz archiwiście Mikołajowi Stworzyńskiemu, rozumiem że dotarłeś do oryginału listu ks. Antoniego Saniewskiego, tego moim zdaniem w tekście też zabrakło. Na koniec pytanie o fundatorkę murowanych budynków klasztornych. Kim była Izabela Czartoryska z Zamojskich?
Szanowny Panie Adamie,
Widzę że ma Pan sporo wątpliwości, postaram się Panu wyjaśnić pewne rzeczy.
Ten artykuł został napisany tylko i wyłącznie w celu naprostowania historii, ale wyjaśnień, dlaczego w tym roku powinni zostać obchodzone 300-lecie istnienia parafii św. Marii Magdaleny.
1. Mi się wydaje, że co do 12. akapitu, że jest jasno napisane. I tak podsumowaniem jest fakt, że Tomasz Józef Zamoyski ufundował parafię, a Jan Sopieban Zamoyski sprowadzał franciszkanów do Puszczy Solskiej. 1644, poprawna data, ale dotyczy tylko sprowadzenia zakonników czy budowy pierwszego kościoła i klasztoru, a nie utworzenia parafii. Bpa Piaseckiego też nie wymieniłem, bo po co, skoro to jest poprawny fakt? Poruszyłem tylko fałszywe wątki historii odnośnie m.in. Jana Zamoyskiego, budowy pierwszej kaplicy czy daty erekcji parafii. Oprócz naprostowania tej historii, parafia św. Marii Magdaleny, to moja macierzysta parafia, uznałem, że to mój patriotyczny, regionalny obowiązek wobec kultu świętej.
2. Parafia: Pierwszym proboszczem (!) został o. Popkowski, gwardian w l. 1720-1723. Za początek parafii uznaje się erekcję nadaną przez biskupa i przyznawanie stanowiska proboszcza. Jeśli dla Pana to nadal nie wystarczy, trzeba pamiętać, że przeważnie franciszkanie nie mogli prowadzić parafii (!!!!) Dlaczego? Zabroniły im konstytucje zakonne. To, że chętnie wzięli się za organizację parafii, przyczyniły do tej sytuacji mniejsza liczba kościołów w okolicy (już podane w artykule).
3. O co Panu chodzi z listem Saniewskiego? I który list? Myślę, że dokładniej chodzi o list do archiwisty? Poza tym, to był ojciec, gwardian, a nie ksiądz, jak Pan podał. O. Saniewski przybył ok. 1827 roku, a więc w gorącym okresie gromadzenia informacji na temat Ordynacji, więc musiał na prośbę archiwisty napisać w pośpiechu list, nie znając dokładniej historii Puszczy Solskiej. I przez ten list wszyscy zaczęli powtarzać błędy i do dzisiejszych czasów taki stan nadal trwa.
4. Goraj 1379, Mokrelipie 1403 – mimo tak odległego czasu, znamy lata erekcji tych parafii. Jeśli chodzi o Puszczę Solską, to dlaczego rok 1644, zaznaczany jako prawdopodobny? Gdyby byłoby to na 100%, nie używaliby sformułowania prawdopodobnie, tylko pewne. W 1644 oficjalnie sprowadzono franciszkanów, metryki zaczęto pisać zaraz po tym roku (no bo jak inaczej udzielić sakramentów anonimowo?), bp Paweł Piasecki uroczyście zatwierdził ten akt sprowadzenia. Więc dlaczego Stworzyński tak chętnie wymienił Tomasza Zamoyskiego jako człowieka, który sprowadził zakonników, czy osobiście podłożył kamień węgieny pod budowę kościoła? Również moglibyśmy polemizować, iż Tomasz Józef Zamoyski w 1721 sprowadził, a archiwista zapomniał o drugim imieniu.
5. Gratuluję za spostrzegawczość – moje niedopatrzenie, Konstancja Zamoyska a nie Izabela. No i jak widzi, Pan, Stworzyński, czy o. Saniewski też mogli się pomylić 😊
6. Jeśli te argumenty nadal nie zaspokoiły Pańską ciekawość, trzeba by wydać książkę. Ten artykuł, to tylko takie streszczenie, informacja, dlaczego w tym roku powinna być obchodzona 300-letnia rocznica parafii. Albo można się wybrać do archiwum do Lublina, czy Krakowa. Notkę Stworzyńskiego na temat parafii w żadnym wypadku nie można uznać za jedyne, wiarygodne źródło. Dokumenty franciszkańskie, które są notowane na bieżąco, są jedynymi, prawdziwymi, wiarygodnymi źródłami o dziejach konwentu i parafii św. Marii Magdaleny.
7. Pytanie do Pana: o co tak naprawdę opierają się Pana źródła, wątpliwości co do daty utworzonej parafii?