Dzisiaj mija 158. rocznica powstania styczniowego. Z tej okazji przypomnimy sobie sylwetkę Marcina Borelowskiego oraz miejsce, w którym został pochowany.
Na cmentarzu w Batorzu (powiat janowski, Roztocze Zachodnie) spoczywa jeden z najsławniejszych przywódców powstania styczniowego Marcin Borelowski ps. „Lelewel”. Pochowany jest wraz z trzydziestoma współtowarzyszami, którzy wraz z nim polegli w bitwie pod Batorzem 6 września 1863 roku.
Fot. Wikipedia, domena publiczna
Niektóre źródła, jak chociażby spis zabytkowych cmentarzy w książce Marka Florka, mówią o tym, że mogiła powstańców nie jest tutaj, tylko w miejscu usypanego kopca na miejscu bitwy, czyli ok. 1 km na wschód od cmentarza, natomiast na samym cmentarzu leży tylko „Lelewel” Borelowski. Jednak przeczą temu z kolei inne źródła pochodzące z różnych wspomnień i relacji oraz informacje np. od samej Gminy Batorz w postaci karty informacyjnej umieszczonej na cmentarzu w miejscu nagrobnego pomnika z popiersiem Borelowskiego, gdzie wymieniono nazwiska i liczbę tam pochowanych.
Zatem mamy tu rozbieżności, które historycy powinni definitywnie ujednolicić. Osobiście skłaniam się ku temu (podobnie jak włodarze gminy), że wszystkich pochowano na cmentarzu, a kopiec w miejscu bitwy upamiętnia tylko samą bitwę. Przemawia za tym fakt, że kopiec usypano w 1933 roku, czyli 70 lat po bitwie (brak informacji o wcześniejszym upamiętnieniu, bądź znajdujących się tu mogiłach), a także to, że tablica, którą wówczas umocowano na kopcu, nie jest płytą nagrobną, tylko wspomina bohaterstwo powstańców. Trudno sobie też wyobrazić, aby z miejsca bitwy wyniesiono na cmentarz tylko jedno ciało – Borelowskiego; raczej zostałby pochowany na miejscu bitwy z innymi powstańcami. Relacje świadków również potwierdzają pochówek powstańców na cmentarzu, a nie na polu bitwy: „Spojrzałem w górę na cmentarz. Tam chłopi grzebali wczoraj poległych i co wczoraj zawzięci byli nieprzyjaciele, dziś spokojnie, w zgodzie obok leżą obok siebie” – Feliks Wiktor Riedl „Wspomnienie z powstania 1863 roku i z drogi na zesłanie w 1864 roku” (ze zbioru „Zapomniane wspomnienia” Warszawa, 1981). O tej relacji wspominałem również w artykule o bitwie pod Batorzem – TUTAJ.
Na cmentarzu obok pomnika i grobu wisi kartka informacyjna, na której jest spis pochowanych tutaj powstańców:
„Tu spoczywają:
Oficerowie:
1) Marcin Borelowski „Lelewel” – pułkownik
2) Walisz – major, szef sztabu
3) Mieszkowski
4)Julian Biegański – porucznik kosynierów, odznaczony Krzyżem „Virtuti Militari”, lat 60
5) Sienkiewicz – kapitan
6) Bolba – rotmistrz kawalerii, (prawd. pseudonim)
7) August Rozner – Żyd z Tarnowa, podporucznik
8) Bordowski – rzemieślnik
9) Józef Mrozowski – leśnik z Podlasia
Podoficerowie i szeregowi:
10) Władysław Kalita z Rzeszowszczyzny
11) Seweryn Junosza Kisielewski – podoficer kawalerii
12) Jan Ruszkiewicz – kosynier, chłop
13) Wiśniewski – mieszczanin
14) Wincenty Górski – parobek
15) Mościcki – z Galicji
16) Motyliński – parobek, kosynier
17) Józef Słyla (Slyka) – rzeźnik z Galicji, kucharz w oddziale
18) Jan Poboreszko – ekonom, lat 24
19) Władysław Aleksandrowicz
20) Mikołaj Sawicki – Ukrainiec, syn djaka
21) Lejbuś z Sambora – Żyd
22) Jankowski – kasjer oddziału
Gimnazjaliści:
23) Walerian Rzepecki – z poznańskiego
24) Karol Plichowski – lat 16, syn rządcy w dobrach Lubomirskich
25) Skwierzyński – lat 16, z Cybokinki, k. Przemyśla
Studenci:
26) Suchowolski – Uniwersytet Kijowski, z Wołynia, lat 20
27) Tadeusz Hilke – nauki techniczne z Karlsruhe
Oraz co najmniej 4 NN.”
W miejscu mogiły powstańców na cmentarzu stoi kamienny pomnik – monument z wmurowanym we wnęce popiersiem Marcina Borelowskiego. Szczyt pomnika wieńczy orzeł. Na pomniku wyryte napisy:
„Pułkownikowi Marcinowi Lelewel Borelowskiemu wraz z 30-toma współtowarzyszami broni poległym za wolność ojczyzny w dniu 7.IX.1863 w Batorzu. Rodacy.”
„W 70-letnią rocznicę bohaterskiej śmierci. 7 września 1933 roku.”
Co ciekawe data bitwy na pomniku nie zgadza się z datą bitwy i śmierci pułkownika podawaną w literaturze. Tam funkcjonuje data 6 września 1863 r.
Na dole pomnika przyczepiona interesująca metalowa tabliczka z wyrytym kursywą napisem:
„1863 – 1933.
Ten symbol broni powstańczej składa T-wo Gimn. „Sokół” w Polsce w hołdzie Bohaterom Walk o Niepodległość Ojczyzny. Czołem! Gniazdo Wilkołaz.”
Czyżby Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” było inicjatorem, albo fundatorem tego pomnika?
Jak widać z napisów pomnik został postawiony w 1933 r., natomiast obok pomnika stoi drewniany rzeźbiony słup, tzw. kopijnik, postawiony tutaj w roku 1992 przez Ambasadę Węgierską dla uczczenia poległych tutaj bohaterów węgierskich (podobny stoi w miejscu bitwy pod Batorzem, a także w Zwierzyńcu przy mogile zbiorowej powstańców poległych pod Panasówką). U podstawy kopijnika znajduje się tablica z napisem w języku węgierskim i polskim: „PAMIĘCI POWSTAŃCÓW WĘGIERSKICH, KTÓRZY ODDALI SWE ŻYCIE NA ZASZĄ I WASZĄ WOLNOŚĆ POD PANASÓWKĄ I BATORZEM”
Na zakończenie kilka cytatów z różnych opracowań, które przybliżają sylwetkę Marcina Borelowskiego „Lelewela”.
Do najbardziej legendarnych postaci Powstania Styczniowego należał Marcin Maciej Borelowski, znany pod pseudonimem „Lelewel”, z zawodu rzemieślnik – blacharz i studniarz. Pułkownik powstańczy i Naczelnik Wojenny województwa podlaskiego. Jego błyskawiczna kariera, sława i szlak bojowy zakończyły się w Batorzu koło Janowa Lubelskiego. „Lelewel” zasłużył, by pamięć o nim i jego żołnierzach nie zaginęła.1
Marcin Borelowski urodził się 29 października 1829 r. w Krakowie, w rodzinie rzemieślniczej. Wychowywał się w atmosferze patriotycznej, jaka panowała wśród młodzieży galicyjskiej. Jako kilkunastoletni chłopiec brał udział w powstaniu krakowskim 1846 r., pomagając przy przenoszeniu broni dla powstańców. Po upadku powstania terminował w pracowni blacharskiej w Krakowie, łącząc ciężką pracę z samokształceniem. Szczególnie interesował się historią, a z pisarzy historyków największy wpływ wywarł na nim Joachim Lelewel, od którego nazwiska później przybrał pseudonim. W 1850 roku Marcin Borelowski jako czeladnik w krakowskim cechu blacharskim odbył wędrówkę po Niemczech, Czechach, Austrii i Węgrzech. Pracując w różnych zawodach nauczył się studniarstwa. W 1857 r. wrócił do Krakowa, a następnie wyjechał do Tarnowa i związał się na krótko z teatrem dramatycznym. W 1858 r. pracował w Rzeszowie jako majster blacharski. W 1859 r. przeniósł się do Warszawy. Brał czynny udział w manifestacjach patriotycznych, poprzedzających wybuch powstania. Z chwilą wybuchu powstania w 1863 roku rozkazem Rządu Narodowego Marcin Lelewel-Borelowski został mianowany pułkownikiem, organizatorem i wodzem oddziałów powstańczych na Podlasiu i w Lubelskiem.2
Był uznanym bohaterem narodowym, napisano o nim wiele książek i wierszy, jego imię nadano ulicom w kilkunastu miastach w Polsce, poświęcono mu tablice pamiątkowe i pomniki. Z czasem legenda o nim zaczęła blednąć. Dziś jest prawie zupełnie zapomniany; wiedzą o nim głównie znawcy tematu. Pamięć o „Lelewelu” przetrwała na Podlasiu i Lubelszczyźnie, gdzie walczył i zginął.
(…)
Po wybuchu powstania Centralny Komitet Narodowy skierował go na Podlasie jako organizatora oddziału, mianując pułkownikiem. (…) zasłynął jako jeden z najruchliwszych dowódców powstania. W kwietniu mianowano go po Lewandowskim – naczelnikiem wojennym województwa podlaskiego, a następnie po Jeziorańskim – województwa lubelskiego. Jego akcje wojenne można podzielić na cztery okresy, które historycy nazwali – kampaniami.
(…)
Czwartą kampanię rozpoczął „Lelewel” 20 sierpnia wyprowadzając nowo utworzony i dobrze zaopatrzony oddział złożony z około 800 ludzi. Pierwszy obóz założył pod Babicami. 28 sierpnia przeniósł się pod Józefów, a 30 powitał oddział „Ćwieka” liczący około 400 ludzi. Połączone siły powstańcze skierowały się ku Zwierzyńcowi. 3 września doszło do bitwy pod Panasówką, gdzie znacznie liczniejsze wojska carskie poniosły klęskę. 6 września pod Batorzem powstańcy okrążeni przez sześciokrotnie większe siły nieprzyjacielskie musieli się wycofać, a sam wódz, walczący jak prosty żołnierz z karabinem w ręku, raniony w nogę i brzuch, zmarł, zdoławszy powiedzieć zaledwie kilka słów. W dniu 9 września odbył się uroczysty pogrzeb w Batorzu. Ciała 30 poległych z „Lelewelem” złożono w jednym grobie. Na miejscu bitwy w lesie na Sowiej Górze, w 30 latach XX w. usypano kopiec i umieszczono na nim tablicę ze słowami: „Przechodniu, powiedz Ojczyźnie, że za ukochanie Jej tuśmy polegli”.3
Jako ciekawostkę zacytuję tutaj również opis Marcina Borelowskiego okiem wspomnianego wyżej Feliksa Riedla, świadka jego śmierci:
„Lelewel był miernego wzrostu, pięknie i silnie zbudowany, twarz pełna, a lica młodzieńczym ozdobione rumieńcem, chociaż około czterdziestki już się mu cos kręciło. Oczy nie wiem jakiego koloru, a w całym obliczu nadzwyczajna dobroć i łagodność się odbijały. Poprzednio zapuszczał wąsy i brodę, dniem jednak przed bitwą [pod Batorzem] zgolił. Ubiór też zmieniał i właśnie przed bitwą zmienił sieraczkową husarkę na zwykły tabaczkowy paleto, za nakrycie głowy służył mu biały ryżowy kapelusz”
[1] Stefan Cieśliński – „Rok 1863. Ostatnia kampania „Lelewela” (według pamiętników i relacji świadków)” (Janowskie Korzenie, nr 7)
[2] Zdzisław Latos – „Powstanie styczniowe w okręgu janowskim” (referat wygłoszony na Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej „150 lat po Powstaniu Styczniowym” 8-9 marca 2013 roku w Białej Podlaskiej.)
[3] Mieczysław Tokarski – „I Kampania Marcina Borelowskiego – „Lelewela”. Adamki i Luta – 7.03.1863 r.” (ze zbioru „Śladami powstania styczniowego. Aspekty historyczne i krajoznawcze” red. J. Partyka, M. Żochowski, wyd. Komisja Krajoznawcza ZG PTTK, Warszawa 2014)
Jeżeli podoba się Państwu to co piszę i przedstawiam odnośnie regionu, mają Państwo nadzieję na więcej, to oprócz tak bardzo mnie radujących kciuków w górę, można mnie wesprzeć na Patronite.pl w kwocie od 3 zł miesięcznie i tym samym stać się patronem “Lasów Janowskich i okolic”. Proszę zajrzeć na moje konto na Patronite.pl i zobaczyć jakie korzyści przewidziałem dla patronów.
